طبق نظر ماکان آریا پارسا انواع شرطی سازی در علم روانشناسی وجود دارند که هر کدام می‌توانند رفتارهای ما را شکل دهند. البته نمی‌توان گفت که تمام رفتار انسان و حتی حیوان ناشی از شرطی سازی است اما عمده رفتارهای ما در طول روز می‌توانند حاصل نوعی شرطی سازی باشند.
یک نمونه ساده از شرطی سازی که همه با آن آشنا هستیم، رفتاری است که سگ‌های پلیس از خود نشان می‌دهند و خیلی راحت می‌توانند مواد مخدر را پیدا کنند. در آموزش این نوع حیوانات از شرطی سازی کردن استفاده شده است تا بتوانند رفتار مد نظر را به عادت تبدیل کنند.
انواع شرطی سازی مانند شرطی سازی کنشگر و پاسخگر، کلاسیک و هر نوع شرطی سازی دیگر را می‌توان در رفتار انسان‌ها نیز مشاهده کرد. در واقع عادت‌های ما در بسیاری از موارد ناشی از همین شرطی سازی‌ها است. خیلی وقت‌ها خودمان متوجه نیستیم اما رفتارهایی از ما بروز می‌دهند که نوعی از انواع شرطی سازی هستند. در ادامه قرار است با هم بررسی کنیم که شرطی سازی چیست و چه نوع شرطی سازی‌هایی در علم روانشناسی وجود دارد. همچنین تفاوت بین برخی از شرطی سازی‌ها را بررسی خواهیم کرد. پس همراه ما باشید.
شرطی سازی چیست؟
پیش از این که انواع شرطی سازی را بررسی کنیم و ببینم چند نوع شرطی سازی داریم، باید ابتدا در مورد خود شرطی سازی صحبت کنیم.
بر باور دکتر ماکان آریا پارسا شرطی سازی را باید یک فرآیند در نظر بگیریم. این فرآیند رفتاری دارای یک آغاز و یک ادامه و یک پایان است. این مفهوم به شخصیت انسان و حیوان از دیدگاه رفتار نگاه می‌کند. وقتی در یک محیط خاص قرار می‌گیریم و در حضور یک محرک رفتاری یا غیر رفتاری از خود واکنش و پاسخ نشان می‌دهیم، نوعی شرطی سازی شکل گرفته است. از انواع شرطی شدن و شرطی سازی می‌توان برای یادگیری یک رفتار جدید و تازه استفاده کرد. برای مثال می‌توانیم عادت‌های خود را نام ببریم که بیشتر آنها از راه عادی شدن و شرطی شدن به وجود آمده‌اند.
شرطی سازی پاسخگر، شرطی سازی عامل و کلاسیک و برخی از موارد دیگر که در ادامه حتما به طور مفصل بررسی خواهیم کرد، از انواع شرطی شدن هستند. روانشناسان روسی و انگلیسی و همچنین برخی از روانشناسان فیزیولوژیست آمریکایی از طریق مطالعه بازتاب و واکنش به محرک‌ها، شرطی سازی را مطرح کرده و از 1920 به بررسی ماهیت آن پرداختند. با این بررسی، روانشناسان توانستند دریابند که شرطی سازی می‌تواند رفتارهای جدید را ایجاد کند. انسان یا حیوان هم در این زمینه فرقی نداشته و هر دو می‌توانند در مقابل انواع شرطی سازی، پاسخ جدید بدهند.
معرفی انواع شرطی سازی در روانشناسی
شرطی سازی انواع مختلفی دارد که شامل موارد زیر هستند:
- شرطی سازی کنشگر یا فعال یا همان عامل
- شرطی سازی درنگیده
- شرطی شدن پاسخگر
- شرطی شدن کلاسیک
در واقع باید بگوییم که ما دو نوع شرطی سازی اصلی بیشتر نداریم که یکی به عنوان کلاسیک و دیگری به عنوان شرطی شدن فعال است. پاولوف اولین کسی بود که شرطی سازی را در اویل قرن بیستم عنوان کرد و از آن روز تا به الان، مطالعات فراوانی روی این قضیه شده است. انواع آزمایش‌ها مانند جعبه اسکینر، آزمایش ترشح بزاق دهان حیوان و موارد متعدد دیگر روی حیوان و انسان صورت گرفته است تا ابعاد مهم آن بیشتر شناخته شود.
در ادامه به چند نوع از انواع شرطی سازی در علم روانشناسی خواهیم پرداخت.
شرطی سازی کنشگر یا عامل
از زبان دکتر ماکان آریا پارسا شرطی سازی عامل یا کنشگر یکی از انواع شرطی سازی است که به نام شرطی سازی ابزاری هم آن را می‌شناسیم. وقتی بخواهیم یک رفتار در انسان یا حیوان را افزایش یا کاهش داده و کاری کنیم که تمرکز روی آن باشد از این نوع شرطی سازی استفاده می‌کنیم.
برای شرطی سازی کنشگر می‌توانیم مثال‌های متعددی را بیاوریم اما یکی از ساده‌ترین مثال‌ها که امکان دارد بارها آن را دیده باشیم، آموزش برخی از رفتارها به سگ و گربه و دادن پاداش به آنها است. وقتی یک مربی در صدد این است که به یک سگ آموزش دهد تا توپ پرتاب شده را پیدا کرده و برای صاحب خود بیاورد، نوعی شرطی سازی انجام می‌شود. به این صورت که اگر سگ به دنبال توپ برود و آن را بیاورد، تشویق خواهد شد و پاداش دریافت می‌کند. در غیر این صورت خبری از پاداش نیست. بعد از چند بار تکرار، سگ می‌تواند بین آوردن توپ و گرفتن جایزه ارتباط برقرار کند.
در شرطی سازی کنشگر می‌توان نمونه‌ها و مثال‌های انسانی هم ذکر کرد. حتما همگی یادمان هست که معلم سر کلاس برای صحبت نکردن دانش آموزان، تشویق و تنبیه در نظر می‌گرفت. مثلا می‌گفت اگر کسی صحبت کند، برای زنگ تفریح دیرتر به حیاط مدرسه خواهد رفت. ما بدون این که متوجه باشیم، بین رفتار ( صحبت کردن سر کلاس ) و نتیجه آن ارتباط برقرار می‌کردیم. در واقع برای این که بتوانیم زمان بیشتری در حیاط با بچه‌ها بازی کنیم، ساکت می‌نشستیم. معلم با این کار می‌توانست وضعیت نامطلوب را کنترل کند.
همانطور که دکتر ماکان آریا پارسا گفتن ما می‌توانیم از این نوع شرطی سازی برای آموزش رفتارهای جدید استفاده کنیم. یک کاربرد مهم‌تر آن، اصلاح رفتارهای بد در انسان است. البته عوامل مختلفی می‌توانند سرعت یادگیری را تقویت کنند. همچنین باید ببینیم با چه فاصله‌ای می‌توانیم توسط تکرار، رفتار را تقویت کنیم.
این مطلب ادامه دارد…
